ما انسان ها به عنوان يك گونه زيستي، اين كره خاكي را با چندين ميليون گونه زيستي ديگر شريك هستيم. هر جا شراكتي وجود دارد قوانيني نيز وجود دارد كه طرفين شراكت را موظف به رعايت حقوق يكديگر مي نمايد. اما متأسفانه در اين شراكت جهاني، حقوق شركاي ما به شدت مورد تضييع قرار گرفته است. انسان طي قرن هاي متمادي، حقوق شركاي خود را ضايع كرده است و معضلات عمده جهاني همگي ناشي از همين امر مي باشد. اكنون وقت آن رسيده است كه انسان خردمند واقعاً به خرد خود رجوع كند و از اين بي عدالتي، كه در نهايت به ضرر خودش و به نابودي مأوايش منجر مي شود دست بردارد. براي آشنايي با وظايف خود در زمينه حفظ اين منزل مشترك بايد هر چه بيشتر با آن آشنا شويم. شناخت انواع زيستگاه هاي كره زمين در اين زمينه، ضروري است. مطلب ذيل به بررسي جنگل ها و اهميت آنها پرداخته است.
جنگل ها زيستگاه هاي مهم جهان هستند كه حدود يك سوم سطح خشكي هاي زمين را اشغال مي كنند.

در حدود ۴۲۰ ميليون سال پيش در طي دوران سيلورين، گياهان كهن و بندپايان باستاني شروع به انتشار در كره زمين كردند و طي ميليون ها سال با زيستگاه هاي گوناگون جهان سازگاري يافتند. در اولين جنگل ها، دم اسبيان عظيم الجثه، خزه هاي غول پيكر و سرخس هايي با ارتفاع بيش از ۴۰ پا غلبه يافته بودند. حيات روي كره زمين به تكامل خود ادامه داد و در اواخر پالئوزوئيك، بازدانگان پديد آمدند. تا دوره ترياسيك (۲۰۸-۲۴۵ ميليون سال پيش) بازدانگان قسمت اعظم جنگل هاي زمين را اشغال كردند. در دوره كرتاسه (۶۵-۱۴۴ ميليون سال پيش) اولين نهاندانگان (گياهان گلدار) ظاهر شدند. آنها با حشرات، پرندگان و پستانداران، تكامل توأم يافتند و به سرعت انتشار يافتند، به طوري كه تا پايان دوره كرتاسه بيشتر چشم اندازهاي زمين را پوشاندند. چشم انداز زمين طي عصرهاي يخبندان پلسيئتوسن مجدداً تغيير يافت، سطح كره زمين طي ميليون ها سال عمدتاً توسط جنگل هاي گرمسيري پوشيده شده بود تغيير كرد و جنگل هاي معتدله در نيمكره شمالي گسترش يافتند.

جنگل هاي جهان طي ميليونها سال سازگاري و تداوم، حيات يافته اند.

جنگل ها در آيين ها و رسوم سنتي، تكريم و تقديس مي شدند و در اديان باستاني مورد پرستش قرار مي گرفتند، ولي متأسفانه امروزه عمده ترين قربانيان تمدن بشري و صنعتي شدن، آن هستند و همانطور كه جمعيت انسان طي چند هزار سال گذشته افزايش يافته است جنگل زدايي و آلودگي جنگل ها با روندي سريع پيش رفته است.

انواع جنگل ها
به طور كلي جنگل به بيوم هايي گفته مي شود كه درختان و ساير گياهان چوبي در آنها غالب هستند. جنگل ها بر اساس خصوصيات گوناگوني دسته بندي شده اند. بر حسب عرض جغرافيايي، جنگل ها را به سه نوع يا تيپ عمده دسته بندي مي كنند كه هر يك از اين انواع، خود به گروه هاي كوچكتري تقسيم مي گردند. اين سه نوع جنگل بر اساس طبقه بندي بر حسب عرض جغرافيايي عبارتند از: جنگل هاي حاره اي يا گرمسيري، جنگل هاي معتدله، جنگل هاي شمالي يا تايگا.

جنگل هاي گرمسيري
مشخصه اصلي جنگل هاي گرمسيري يا حاره اي اين است كه بيشترين تنوع گونه هاي زيستي جهان را دارند. اين جنگل ها با تنوع زيستي غني و خارق العاده خود، حداقل دو پنجم كل گونه هاي گياهي و جانوري زمين را در خود جاي داده اند. جنگل هاي گرمسيري، در نزديكي استوا در ناحيه محدود شده به عرض هاي جغرافيايي ۵/۲۳ درجه شمالي و ۵/۲۳ درجه جنوبي واقع شده اند. يكي از ويژگي هاي اين جنگل ها وجود فصل هاي مشخص و محدود در آنهاست. زمستان در اين جنگل ها وجود ندارد و فقط دو فصل (باراني و خشك) در آنها ديده مي شود.
در جنگل هاي گرمسيري، طول روز ۱۲ ساعت است و تغييرات اندكي در طول سال دارد. ميانگين دماي آنها ۲۵-۲۰ درجه سانتيگراد است و در طول سال، تغييرات اندكي را نشان مي دهد. دماي ميانگين گرمترين ماه ها و سردترين ماه هاي سال در اين جنگل ها بيش از ۵ درجه سانتيگراد تفاوت ندارند.

بارندگي در طول سال پراكنده شده است و ميزان بارندگي ساليانه بيش از۲۰۰۰ ميلي متر مي باشد. خاك اين جنگل ها از نظر مواد غذايي نسبتاً فقير و اسيدي است. تجزيه و فساد بقاياي گياهي و اجساد جانوري در خاك ها زياد و سريع است و اين خاك ها در معرض شستشوي سنگين توسط بارندگي ها قرار دارند.
سايه بان يا چتر گياهان در اين جنگل ها چند لايه و پيوسته است و به همين دليل نور كمي مي تواند به اعماق آن و سطح زمين نفوذ پيدا كند.
پوشش گياهي جنگل هاي گرمسيري، بسيار متنوع است: يك كيلومتر مربع از اين جنگل ها مي تواند ۱۰۰ گونه درخت مختلف را در برداشته باشد. درختان غالباً بين ۲۵ تا ۳۵ متر ارتفاع دارند و داراي تنه هاي ستبر و تنومند و ريشه هاي سطحي مي باشند. اكثر اين درختان، هميشه سبز هستند و برگ هاي آنها بزرگ و به رنگ سبز تيره است. گياهاني از جمله اركيده ها يا ثعلب ها، گياهان خانواده آناناس، تاك ها، سرخس ها، خزه ها و نخل ها در جنگل هاي حاره اي ديده مي شوند.

پوشش جانوري اين جنگل ها شامل پرندگان گوناگون و فراوان، خفاش ها، پستانداران كوچك و انواع حشرات است.

جنگل هاي گرمسيري در يك تقسيم بندي ريزتر، بر اساس توزيع فصل بارندگي به جنگل هاي باراني هميشه سبز، جنگل هاي باراني فصلي، جنگل هاي نيمه هميشه سبز و جنگل هاي برگ ريز باراني، خشك تقسيم مي گردند.
بيش از نيمي از جنگل هاي حاره اي تاكنون از بين رفته اند.

جنگل هاي معتدله
جنگل هاي معتدله در شرق آمريكاي شمالي، شمال شرقي آسيا و غرب و مركز اروپا به چشم مي خورند. فصل هاي مشخص با يك زمستان مشخص، خصوصيت اين جنگل ها هستند. آب و هواي اين جنگل ها معتدل است و يك فصل رويش ۲۰۰-۱۴۰ روزه در آنها وجود دارد. دما از ۳۰- درجه تا ۳۰ درجه سانتي گراد متغير است و ميزان بارندگي ساليانه ۱۵۰۰-۷۵۰ ميلي متر مي باشد. خاك اين جنگل ها حاصلخيز است و به وسيله تجزيه بقاياي گياهي و جانوري، غني شده است. چتر يا سايه بان جنگل هاي معتدله تراكم متوسط دارد و به نور خورشيد اجازه نفوذ مي دهد و در نتيجه، در طبقه زيرين اين جنگل ها پوشش گياهي متنوع، غني و بسيار توسعه يافته اي مي رويد و جانوران در طبقات مختلف اين جنگل ها زندگي مي كنند. پوشش گياهي جنگل هاي معتدله با ۴-۳ گونه درختي در هر كيلومتر مربع مشخص مي شود.

•خصوصيت درختان اين جنگل ها برگ هاي پهنشان است كه هر ساله مي ريزد. گونه هايي از بلوط، گردو، شوكران، راش، لاله درختي، صنوبر، نارون، افرا، بيد و انواع گياهان علفي كه در بهار گل مي دهند از جمله گياهان اين جنگل ها هستند. پوشش جانوري اين جنگل ها با خرگوش ها، سنجاب ها، انواع راسوها، پرندگان، گوزن، شيركوهي، گرگ جنگلي، روباه، خرس سياه و انواعي از گربه هاي وحشي مشخص مي شود.

جنگل هاي معتدله در يك طبقه بندي كوچكتر، برحسب توزيع فصل بارندگي شان، به جنگل هاي مرطوب پهن برگ هميشه سبز و مخروطيان، جنگل هاي خشك مخروطيان، جنگل هاي مديترانه اي، جنگل هاي معتدل مخروطيان و جنگل هاي باراني پهن برگ معتدل تقسيم مي گردند.
در حال حاضر، جنگل هاي معتدله فقط در نواحي پراكنده و اندكي در جهان باقي مانده اند.

جنگل هاي شمالي يا تايگا
جنگل هاي شمالي يا تايگا بزرگترين بيوم خشكي هستند. اين جنگل ها در بين عرض هاي جغرافيايي ۵۰ و ۶۰ درجه شمالي در كمربندي پهن در اوراسيا (اروپا و آسيا) و آمريكاي شمالي يافت مي شوند: دو سوم در سيبري و بقيه در اسكانديناوي، آلاسكا و كانادا. فصل ها در جنگل هاي شمالي به تابستان هاي نسبتاً گرم، مرطوب و كوتاه و زمستان هاي خشك، سرد و طولاني تقسيم شده اند. طول فصل رويش در اين جنگل ها ۱۳۰ روز است.

در جنگل هاي شمالي يا تايگا، دماها بسيار پايين هستند. بارندگي عمدتاً به صورت برف است و به ۱۰۰۰-۴۰۰ ميلي متر در سال مي رسد. خاك داراي ضخامت اندك، فقير از مواد غذايي و اسيدي است. سايه بان يا چتر اين جنگل ها به شكلي است كه نور اندكي اجازه نفوذ پيدا مي كند و در نتيجه، طبقه زيرين محدود شده و فقير است.
پوشش گياهي جنگل هاي شمالي عمدتاً شامل مخروط داران هميشه سبز و مقاوم به سرماست كه برگ هاي سوزني شكل دارند. كاج، صنوبر و سدر از جمله اين گونه هاي گياهي هستند.

پوشش جانوري اين جنگل ها شامل جانوراني از جمله داركوب ها، بازها، موش ، خرس، گربه وحشي، روباه، گرگ، گوزن، موش هاي پوزه دار، خفاش ها، راسو، انواعي از خرگوش ها و انواعي از سنجاب ها مي باشد.
قطع درختان به طور گسترده كه همچنان در جنگل هاي شمالي ادامه دارد مي تواند به زودي منجر به نابودي كامل آنها گردد.

پوشش جانوري اين جنگل ها شامل جانوراني از جمله داركوب ها، بازها، موش ، خرس، گربه وحشي، روباه، گرگ، گوزن، موش هاي پوزه دار، خفاش ها، راسو، انواعي از خرگوش ها و انواعي از سنجاب ها مي باشد.
قطع درختان به طور گسترده كه همچنان در جنگل هاي شمالي ادامه دارد مي تواند به زودي منجر به نابودي كامل آنها گردد.

اهميت حياتي جنگل ها
جنگل ها اهميتي حياتي دارند زيرا مأواي متنوع ترين جوامع زيستي جهان و غني ترين تنوع زيستي زمين هستند. در درون جنگل ها تعداد زيادي از داروهاي بالقوه و هزاران هزار گونه ديده نشده و كشف نشده، پنهان هستند. همچنين جنگل ها توانايي تعديل آب و هواي جهان را دارند و شرايط آب و هوايي كل زمين را پايدار نگه مي دارند. اين نقش آنها به حدي مهم است كه تخريب آنها مي تواند موجب تغييراتي در مقياس عظيم و گسترده در آب و هواي كره زمين شود.
با كمال تأسف، قطع درختان بسياري از جنگل هاي معتدله باستاني و داراي قدمت طولاني را كه اهميت حياتي براي ما و براي تمامي گونه هاي زيستي جهان دارند رو به نابودي برده است. تقاضاي فزاينده براي مسكن، كاغذ و انواع محصولات چوبي از حفاظت مطلوب جنگل ها جلوگيري كرده است و تنها عاملي كه مي تواند جلوي نابودي كامل آنها را بگيرد استفاده عاقلانه تر و محتاطانه تر از جنگل ها و تلاش گسترده و جدي براي كاشت مجدد درختان در آنهاست.

بهره برداري بي رويه از چوب هاي درختان جنگل ها، جنگل زدايي و كشاورزي به صورت سوزاندن زمين و به طور ضربتي در اين بيوم ها و چراي بيش از حد دام در آنها ضربات مهلكي بر اين بيوم هاي ارزشمند هستند. تقاضاي روزافزون انسان براي محصولات گوشتي به اين وقايع دامن مي زند. تخريب جنگل ها طي سال ها در حد وسيع و با سرعتي هولناك اتفاق افتاده است و در حال حاضر بسياري از جنگل ها را از دست داده ايم و آينده بقيه آنها در گرو اين است كه انسان، اين گونه خردمند! هر چه سريعتر از خواب غفلت بيدار شود و بقاياي اين گنج گرانبهاي هستي را از نابودي مطلق نجات دهد.

جنگل های بارانی استوایی چگونه هستند؟
•جنگل هاي باراني استوایی، جنگل هاي مرطوب گرم و خيلي متراكمي هستند. آنها پناهگاه ميليون ها گياه و جانور هستند. جنگل هاي باراني بي نهايت از نظر سکونت موجودات زنده و بوم شناسي زمين مهم هستند. گياهان جنگل های باراني بيشتر اكسيژن زمين را توليد مي كنند. اين گياهان همچنين براي مردم از خیلی نظرها مهم هستند. بسياري از آنها در ساخت داروهاي جديد كه با بيماري ها مي جنگند مورد استفاده قرار مي گيرند.

جنگل هاي باراني در كجاها هستند؟
جنگل هاي گرمسيري در نوار گرداگرد استوا قرار دارند، اكثراً در منطقه بين مدار رأس السرطان (5/23 درجه عرض جغرافيايي) و مدار رأس الجدی (5/23 درجه عرض جغرافيايي) قرار دارند. اين 3000 مايل (4800 كيلومتر) نوار پهن استوا ناميده مي شود. جنگل هاي باراني گرمسيري در آمريكاي جنوبي، آفريقاي غربي، استراليا، هند جنوبي و آسياي جنوب شرقي پيدا مي شوند.

حيات در جنگل هاي باراني
جانوران و گياهان مختلفي در بخش هاي مختلف جنگل های باراني زندگي مي كنند. دانشمندان جنگل های باراني را بر اساس بوم شناسی به دو منطقه تقسيم بندي مي كنند.

•EMERGENTS بخش بیرون آینده : درختان غول آسايي كه بسيار بلندتر از متوسط ارتفاع درختان دیگر هستند. اينجا خانه بسياري از پرندگان و حشرات است.
CANOPY بخش سایبان : قسمت هاي بالاتر درختان. اين محيط پربرگ سرشار از زندگي است كه شامل حشرات و پرندگان، خزندگان، پستانداران و غیره مي شود.
•UNDERSTORY طبقه زیر: محيط خنك تاريك زير برگ ها اما بالای زمين.
•FOREST FLOOR كف جنگل : سرشار از زندگي جانوري بخصوص حشرات است. بزرگ ترين جانوران در جنگل باراني معمولاً‌ اينجا زندگي مي كنند.

جانوراني كه در جنگل هاي باراني زندگي مي كنند: شمار بسيار زيادي از جانوران در جنگل هاي باراني زندگي مي كنند كه شامل جانوران ميكروسكوپي، بي مهرگان (مثل حشرات و كرم ها)، ‌ماهي ها، خزندگان،‌ دوزيستان، پرندگان و پستانداران مي شوند.
جنگل هاي باراني مختلف جهان از جمعيت هاي مختلفي از حيوانات حمايت مي كنند.

بعضی از این جانوران عبارتند از: تساح، مار افعی، سگ وحشی، مورچه، میمون، شامپانزه، مارمولک، خفاش، پروانه، مار بوآ، بز کوهی، قورباغه، پلنگ هزارپا و … .

جنگل های برگریز معتدل و ساکنان آنها

جنگل هاي برگريز معتدل، جنگل هايي در مناطق باراني خنك هستند. آنها درختاني دارند كه برگ هايشان را در پاييز از دست مي دهند و اين برگ ها دوباره در بهار رشد مي كنند. جنگل هاي معتدل برگريز در عرض هاي جغرافيايي ميانه، در اطراف جهان يافت مي شوند و چهار فصل مشخص دارند.

بهار، تابستان، پاييز و زمستان. در نيمكره شمالي، اين جنگل ها در آمريكاي شمالي، اروپا و آسيا يافت مي شوند. در نيمكره جنوبي، مناطق كوچك تري از اين جنگل ها در آمريكاي جنوبي، آفربقا و استراليا وجود دارد. فصل سبز شدن و روييدن دراين جنگل ها حدود شش ماه به طول مي انجامد.

دما و بارش: دماي متوسط در جنگل هاي برگريز معتدل تقريباً 75 درجه فارنهايت يا 24 درجه سانتي گراد است. اما بسته به عرض جغرافيايي جنگل، به 86 درجه فارنهايت يا 30 درجه سانتي گراد هم مي رسد. جنگل هاي مرتفع در كوه ها سردتر هستند. بارش در جنگل هاي برگريز در هر سال از دو تا پنج پا (5/1-5/0 متر) هم به صورت باران و هم به صورت برف است. رطوبت هواي اين جنگل ها بالا است و به 60 تا 80 درصد مي رسد.

•رنگ هاي پاييز: در پاييز، تعداد ساعت هاي نور روز كاهش مي يابد. اين موجب مي شود بعضي از گياهان و درختان (كه برگريز ناميده مي شوند) توليد كلروفيلشان (يك رنگدانه سبز كه نور خورشيد را به انرژي شيميايي تبديل مي كند) متوقف شود و در نهايت برگ هايشان را از دست بدهند. در طول اين دوره، رنگ اين برگ ها به رنگ هاي روشني از قرمز تا نارنجي و زرد و قهوه اي تغيير می كند.
•خاك: خاك جنگل هاي برگريز كاملاً بارور است. چون كه اغلب با برگ هايي كه مي افتند،‌ شاخه هاي كوچك، تنه هاي درخت و موجودات مرده بارور مي شود.
•دما و بارش: دماي متوسط در جنگل هاي برگريز معتدل تقريباً 75 درجه فارنهايت يا 24 درجه سانتي گراد است. اما بسته به عرض جغرافيايي جنگل، به 86 درجه فارنهايت يا 30 درجه سانتي گراد هم مي رسد. جنگل هاي مرتفع در كوه ها سردتر هستند. بارش در جنگل هاي برگريز در هر سال از دو تا پنج پا (5/1-5/0 متر) هم به صورت باران و هم به صورت برف است. رطوبت هواي اين جنگل ها بالا است و به 60 تا 80 درصد مي رسد.

لايه هاي جنگل هاي برگريز معتدل

در جنگل برگريز معتدل پنج لایه وجود دارد كه شامل اين ها است:

•-لایه درختان : بلندترين منطقه جنگل با 100-60 پا بلندی است و درختان بلوط بزرگ،‌ افرا، راش،‌ شاه بلوط، درخت گردو،‌ نارون قرمز،‌ لاله درختي،‌ زيرفون يا درختان صمغي شيرين در آن وجود دارد.
•-لایه درختان كوچك يا لايه نهال ها : گونه هاي درخت كوتاه و درختان جوان.
•-لايه بوته ها : بوته ها مثل گل صد توماني،‌ گياه ازاليا،‌ برگ بوي كوهي و زغال اخته آمریکایی huckleberrie است.
•-لايه علف : گياهان كوتاه.
•-لايه زمين : گلسنگ ها و خزه هاي ثابت.

بعضی از جانورانی که در جنگل برگریز معتدل زندگی می کنند عبارتند از:

مورچه، عقاب طاس، سگ آبی، خرس سیاه، خرس قهوه ای، کاردینال (نوعی پرنده)، کولاروپکاری (نوعی پستاندار شبیه به خوک)، آهوی کوهی، نوعی سگ وحشی آسیایی، کرم خاکی، روباه، قورباغه، اردک مالارد، نوعی سمندر، نایتینگل (نوعی پرنده)، مارسوپیال (جانوری کیسه دار)، جوجه تیغی، خرگوش، راکون، روباه قرمز، شاهین دم قرمز، عقرب، راسوی متعفن آمریکایی، سنجاب، بوقلمون، راسو، آهوی دم سفید و … .

افزايش دما سبب رويش درختان در مناطق قطبي شده است

افزايش دماي مناطق قطبي كه در پي ادامه پديده گرم شدن زمين رخ داده‌ است سبب شده انواع درختان كاج براي نخستين بار و با سرعتي بيشتر از پيش‌بيني‌هاي دانشمندان به نواحي قطبي موسوم به “توندرا” هجوم بياورند و حيات گونه‌هاي گياهي و جانوري را كه فقط در منطقه توندرا حضور دارند، به خطر بيندازند.
به گزارش سايت اينترنتي لايوساينس، نواحي توندرا به بخشي از مناطق نزديك به قطب گفته مي‌شود كه دماي بسيار پايين و فصول كوتاه مناسب براي رشد گياهان در طول سال، سبب مي‌شود درختان نتوانند در آن رشد كنند.
سطح زمين در اين ناحيه از لايه‌اي خاك منجمد شده به نام “پرمافراست” پوشيده شده وخزه‌ها، گلسنگها و برخي انواع علفها، تنها گونه‌هاي زيستي هستند كه قادر به رشد طبيعي در اين ناحيه هستند.
جنگلهايي از درختان كاج و درختچه‌ها و بوته‌ها نيز در مناطق واقع شده در جنوب ناحيه توندرا مي‌رويند و مرز بين اين دو منطقه “خط درختان” ناميده مي‌شود.
در فصل تابستان، لايه خاك منجمد نواحي توندرا قدري نرمتر شده و با پيدايش درياچه‌ها و باتلاقهايي در اين ناحيه، شرايط رشد گياهان در منطقه فراهم مي‌شود كه در گذشته به دليل كوتاه بودن اين دوره در فصل تابستان، درختان كاج نمي‌توانستند از اين فرصت كوتاه استفاده كنند.
•هم‌اكنون، گرم شدن كره زمين سبب طولاني‌تر شدن دوره تابستان در توندرا شده و در نتيجه مرز نواحي جنگلي با منطقه توندرا با سرعت در حال حركت به سوي شمال است.
محققان دانشگاه “آلبرتا” در مطالعه‌اي جديد حلقه‌هاي درختان منطقه توندرا و نواحي جنوبي آن را بررسي كرده و تاريخچه ‪ ۳۰۰ساله تراكم درختان و مرز موسوم به “خط درختان” در اين ناحيه را فراهم كردند.
به گفته “رايان دنبي” محقق حاضر در مطالعه، پيش از اين تصور مي‌شد به دليل شرايط سخت محيط زيست در اين ناحيه، گسترش درختان كاج به سوي شمال با سرعت بسيار كمتري رخ مي‌دهد
اما اطلاعات جمع‌آوري شده نشان مي‌دهد با گرم شدن زمين درختان به شكل ناگهاني به سوي نواحي شمالي هجوم آورده‌اند.

دانشمندان عقيده دارند درحالي كه در بسياري از نقاط زمين افزايش تراكم درختان پديده‌اي خوشايند است، اما در ناحيه توندرا هجوم درختان سبب تهديد گونه‌هايي نظير گوزن شمالي است كه فقط در همين منطقه از زمين زندگي مي‌كنند.
گزارشي از اين مطالعه در شماره ماه مارس نشريه “اكولوژي” به چاپ رسيده‌ است.
“دنبي” و همكارانش مطالعه نواحي توندرا را از اين پس در چارچوب مطالعه گسترده‌تري به نام “سال قطبي” ادامه خواهند داد .